Bazitli Mantarlar

DIVISIO: BASIDIOMYCOTA

Genel Özellikleri

Basidiomycota üyeleri (Bazidiyomisetler) Mantarlar âleminin yaklaşık % 35‘ini içerir.

En önemli ortak özellikleri bazidyum adı verilen ve içinde basidiyosporların geliştiği bir sporangiyuma sahip olmalarıdır.

Bunlarda basidium, Askomisetlerdeki askusa tekabul eder. Basidiosporların sayısı genellikle 4 olup, bazı hallerde 2 veya 8 de olabilir. Basidiosporlar genel olarak tek nükleuslu ve haploittirler; plazmogami, karyogami ve mayoz bölünme sonucunda meydana gelirler. Bu

mantarlarm hifleri septalı (bölmeli), mikroskobik ve ekseriya miselyum halinde olup, parlak sarı, turuncu veya beyaz renklerde görülürler. Basidiomycota üyelerinin çoğunun bölme çeperinde bulunan por yapısı basit değildir. 

Bölme çeperi por etrafında genişlemiş ve fırça şeklini almıştır. Buna "Dolipor septum" denir. Aynca endoplazmik retikulumdan oluşan por başlığı veya parentezom denilen bir başlık ile kaplanmıştır. Mantar hayat devresini tamamlayana kadar miselyum bazı gelişme safhaları gösterir. Bu gelişme safhalarına, primer miselyum, sekonder miselyum ve tersiyer miselyum adı verilmektedir. Primer miselyum, basidiosporun çimlenmesi ile meydana gelir. Hifler başlangıçta bazı türlerde tek nükleuslu, bazı türlerde ise birden fazla nucleus bulunur. Fakat her iki halde de çimlenme esnasında bazidiospor nükleusları mitoz bölünme geçirir ve

daha sonra çimlenme hortumu meydana getirirler. Başlangıçta bu durum primer miselyumun çok nükleuslu olduğu fikrini akla getirirse de biraz sonra nükleuslar arasında septumlar oluşarak miselyum tek nükleuslu hale gelir. Bazı türlerde ise nukleus bölünmesinin ardından septum oluştuğundan, miselyum başlangıçtan itibaren tek nukleusludur. Primier miselyumun büyümesi bazı hallerde sınırlı bazı hallerde ise sınırsızdır. Fakat hiçbir zaman basidium ve basidiospor gelişmez. Konidiler oluşabilir ve böylece çoğalabilirler. İki ayrı primer miselyum hücrelerinin protoplastları birleştiğinde hemen karyogami meydana gelmediğinden iki nükleuslu dikaryotik hücrelerden meydana gelen sekonder miselyum oluşur. Sekonder miselyum, bazen iki primer miselyum arasında meydana gelen somatogami ile oluşur:

Plazmogami ile oluşmuş ilk hücrenin nukleusları (ayrı misellerden gelen nukleuslar)’nın her ikiside mitoz bölünmeye uğrar ve bir hücrede dört çekirdek meydana gelir. Nükleusların

hücrelere eşit olarak dağılmasını "kanca (kulp) oluşumu" sağlar: İki nukleuslu bir hücre bölüneceği zaman, hücre çeperi üzerinde kulp şeklinde bir çıkıntı oluşur ve hücre içindeki nukleusun biri bu kulp içinde bölünür, diğeri ise hücre içinde bölünür. Biri hücrenin ortasından, diğeri kulpun tabanından olmak üzere iki bölme oluşur. Hücrenin bir tarafında iki çekirdek, diğer tarafinda ise tek cekirdek kalır. Tek çekirdek kalan hücreye kancanın ucu

değerek eritir ve içindeki tek çekirdek hücreye aktarılarak iki çekirdekli iki yavru hücre meydana gelerek sekonder miselyumu oluştururlar. Kanca oluşumu ile meydana gelen bu dikaryotik miseller bu mantarlar için karakteristiktir. Basidiomisetlerdeki kulp oluşumu,

Askomisetlerin çengel oluşumuna karşılıktır. Meydana gelen dikaryotik kulplu miselyum, belirli gelişim şartları altında yoğunlaşıp bir fruktifikasyon oluşturur. Sekonder miselyumdan tersiyer miselyum meydana gelir. Yani dikaryotik kulplu miselyum belirli şartlarda gelişerek

tersiyer miselyumları, bu tersiyer miselyum da türe göre özel bir şekilde gelişerek o türe öz basidiokarpları (sporofor) meydana getirirler. Basidiokarplar içinde bazidyumlar gelişir.

Üremeleri

Bazidiyomisetlerde eşey organları indirgenerek kaybolmuştur.

Eşeyli üreme: Somatogami şeklindedir.

Eşeysiz üreme: Tomurcuklanma, fragmantasyon, konidia, arthrospor veya oidium oluşumu yaygımdır.

Eşeysiz üreme ile eşeyli üreme birbirini takip eder. Yayılışları Basidiomycota üyesi mantarlar genellikle saprofittirler. Ancak parazit ve ektomikorizal üyeleri de mevcuttur.

Sistematiği

Divisio: Basidiomycota

Basidiomycota bölümü içerisinde 3 alt bölüm, 16 sınıf, 52 ordo, 177 familya, 1589 cins ve yaklaşık 30.000 tür içerir.

1. Subdivisio: Agaricomycotina

Bu alt bölüm Agaricomycetes, Dacrymycetes ve Tremellomycetes olmak üzere 3 sınıfa

ayrılır.

1. Classis: Agaricomycetes

Bu sınıf içinde 17 ordo, 100 familya, 1147 cins ve yaklaşık 21.000 tür dağılım gösterir. Agaricomycetes üyelerinde bazidiyokarp yapısı oldukça çeşitlilik gösterir. Bu bölümde yer alan mantarları Şapkalı mantarlar, Aphyllophoroid mantarlar, Jelimsi mantarlar ve

Gasteroid mantarlar başlıkları altında inceleyeceğiz.

1. Grup: Şapkalı Mantarlar

Tipik şemsiye şeklinde bazidyokarplara sahip makroskobik mantarlardır. Genellikle

saprofitik olan bu mantarlar çeşitli topraklarda, özellikle ölü örtü halinde bulunan orman topraklarında, ağaç kütükleri ve hayvan artıkları üzerinde gelişirler fakat bazı türler yüksek

bitkiler üzerinde parazitik olarak yaşarlar. Grubun bazı üyeleri ise yüksek bitkilerin kökleri ile ektomikorizal bir ilişki içine girerler. Şapkalı mantar sekonder miselyum üzerinde önce küçük bir yapı halindedir. Şapkanın erginleşmesi bir şemsiyenin açılmasına benzer. Şapka önce kapalıdır, alt tarafında ışınsal doğrultuda dizilmiş, dikey durumda, dolayısıyla sap kısmına paralel lameller vardır. Bu

lamellerin yüzeyi himenyum ile kaplıdır. Basidiyokarpın sapları uzar ve şapka açılır. Genç basidiokarp "velum" denen bir örtü ile örtülüdür. En basit tipte velum tektir ve şapka kenarından sapa doğru uzanır. Buna "velum partiale" denir. Şapka açılınca bir veya iki yerinden ayrılır. Daha gelişmiş tiplerde velum sap tabanından başlayarak genç basidiokarpı örter. Buna da "velum universale" adı verilir. Ayrıca bir ek örtü sap kısmını kaplar sap uzarken önce dış örtü (velum unversale) parçalanır. Üst kısmın kalıntısı beyaz lekeler halinde

şapka iizerinde kalır. Alt kısım ise sapın tabanını saran bir çanak seklindedir, buna "volva" denir Bazı türlerde sapı çevreleyen bir halka (annulus) vardır. Velumun tipi ve şapka üzerindeki kalıntısı, halka ve çanağın şekli mantarların tanınmasında ve sınıflandırılmasında rol oynar.

1. Ordo: Agaricales

Bazidyokarpları şemsiye şeklinde ve lamelli himenyuma sahip şapkalı mantarları, kuş yuvası mantarları, puf mantarları ve saplı puf mantarlarının mensup olduğu ordodur.

Agaricales ordosu içinde 33 familya, 413 cins ve yaklaşık 13.500 tür dağılım gösterir

 Ekseriya saprofitik olan bu ordonun üyelerinin birkaç türü yüksek bitkiler üzerinde parazittirler. Bu ordo içinde ağaç kökleri ile mikoriza oluşturan türler mevcuttur. Bunlarda substrat içine yerleşmiş bulunan miselyum senelerce orada yaşar ve her sene şartlar uygun

olunca basidiokarplarını oluştururlar. Agaricales üyelerinin basidiokarplarına yetişme yerinin özelliğine göre yılın farklı mevsimlerinde rastlanmakla beraber, daha çok ilkbahar ve sonbaharda rastlanır.

Agaricales üyelerinin bazıları biyolüminenstir. Yani bunlar, odun vb. gibi organik maddelerin yüzeylerini miselleri ile sararlar ve geceleri bir çeşit ışık yayarlar. Bu nedenle geceleri orman ve bahçelerde bir çeşit floresan madde gibi görülürler.

Bu ordonun türleri çok çeşitli renkte spor oluştururlar ve bu sporlar sınaflandırmada

yardımcı olur. Aynca türlerin birbirinden ayırt edilmesinde velumun ve şapka şeklinin de rolü vardır. Bu ordoda birçok yenen mantarlar olmakla beraber çok zehirli ve tehlikeli türlerde mevcuttur.

1. Genus: Agaricus

Şapka genellikle beyaz renklidir, fakat üstü pullu olanlarda ve bazı formlarda açık

kahverenkli olabilir. Lameller başlangıçta beyazdır, fakat kısa zamanda pembeleşir ve şapka daha da genişlediğinde morumsu kahve ve hatta siyaha yakın bir renk alabilir. Giller sapa yapışmaz ve aşağı yukarı sap silindirik bir yapıya sahiptir.

2. Genus: Coprinus

Bahçelerde gübreli topraklarda yetişen, bazı türleri genç halde yenen mantarlardır.

3. Genus: Amanita

Beyaz sporlu türlerinde hem volva, hem de annulus mevcuttur. En zehirli türleri içeren

bu cinsin bazı türleri yenir.

4. Genus: Armillaria

Bu cinsin üyelerinin sporları beyazdır. Gillerin uç kısımları sapa yapışır. Gövde lifli bir yapı gösterir veya bazı türlerde dış kısım sertleşmiş olabilir. Ağaç köklerinde, ölü odunlar üzerinde bulunurlar. Bazı türleri yenir özelliktedir.

2. Ordo: Russulales

Russulales ordosu içinde şapkalı mantarların yanı sıra resupinat, dişli himenyumlu vb. toplam 16 farklı familya yer almaktadır. Şapkalı Russulales üyeleri toprakta bulunur ve genellikle ektomikorizaldır. Bazidyokarp etli ve gevrek, basidiosporları süslüdür. Bu ordo

içinde yer alan şapkalı mantarlar Agaricales içinde yer alan şapkalı mantarlar gibi tipik şemsiye şeklinde ve lamelli himenyuma sahiptir. Ancak Agaricales mensubu şapkalı

mantarların şapka yüzeyi hifleri silindirik iken Russulaceae mensubu şapkalı mantarlarda şapka yüzeyi silindirik ve küresel hiflerin karışımından meydana gelir. Russulales üyesi şapkalı mantarlar Russulaceae familyası içinde yer alırlar.1. Genus: Russula

Özellikle lamelleri çok gevrek bir yapıya sahiptir. Birçok türleri, kırmızı mor, menekşe, pembe, mavi, yeşil ve sarı renklere sahiptir. 

2. Genus: Lactarius

Russula’ya bir çok yönden benzer, bu cinsin basidiokarpı gençken zedelense veya kırılsa bu kısımdan süt çıkar.

3. Ordo: Boletales

Tipik şemsiye şeklinde, porlu (Boletaceae ve Suillaceae) ve lamelli (Paxillaceae ve

Gomphidiaceae) himenyuma sahip şapkalı mantarların mensup olduğu ordodur. Bu ordo 17 familya, 96 cins ve yaklaşık 1300 tür içerir (Örnek cinsler: Boletus, Suillus, Xerocomus ve

Paxillus).

2. Grup: Aphyllophoroid Mantarlar

Saprofit ve parazit olarak yaşayan, farklı şekillerde bazidiyokarp ve himenyum

yapılarına sahip yapay bir gruptur. Saprofit üyelerin çoğunluğu toprak üzerinde gelişim

gösterirken bazıları odun yapısını bozucu özelliklerinden dolayı ağaçlar için zararlıdırlar. Bu mantarlar odun özünde ve yapısında beyaz veya kahverengi çürüklüğe neden olurlar.

Aphyllophoroid mantarlarda görülen bazidiyokarp ve himenyum özellikleri bu grubun üyelerinin ayrımında önemli bir yer tutar.

4. Ordo: Cantharellales

Cantharelloid, Hydnoid, Clavarioid ve bazı kortikoid mantarları ihtiva eder. (Örnek

cinsler: Cantharellus, Craterellus, Hydnum, Clavulina ve Pseudocraterellus).

5. Ordo: Polyporales

Bu tipte himenyum tabakası porlu olup bazidiyokarp saplı veya sapsız olabilir (Ör:

Fomes, Polyporus ve Trametes). 

3. Grup: Jelimsi Mantarlar

Genellikle saprofitik türlere sahip olmalarına rağmen nadiren çeşitli bitkiler ve mantar üzerinde parazit olarak yaşayan üyeleri de bulunmaktadır. Bazidiyokarpları nemliyken düzensiz yapıda ve jelatinimsi görünümde olup, kuruyunca sertleşerek kabuksu bir görünüm alır. Himenyum bazidiyokarpın yüzeyinde veya altında olabilir.

Classis: Agaricomycetes

Ordo: Auriculariales

Bu ordo 1 familya, 7 cins ve yaklaşık 120 tür içerir (Örnek cins: Auricularia).

Classis: Dacrymycetes

Ordo: Dacrymycetales

Basidiyokarplar farklı şekillerde jelatinimsi ve balmumu görünümündedir.

Kuruduklarında sertleşirler. Bazidyosporları genellikle silindiriktir (Örnek cins: Calocera ve

Dacrymyces).

Classis: Tremellomycetes

Ordo: Tremellales

Bazidyokarplar farklı şekillerde, etli kısmı jelatinimsi veya balmumu gibi ve canlı

renklere sahip genellikle saprofit mantarlardır. Bazidyumlar çoğunlukla globoz ve uzun sterigmalıdır ve uzunlamasına bölmelidir. Bu sınıf içerisinde 3 ordo, 11 familya, 50 cins ve

yaklaşık 380 tür bulunur (Örnek cins: Tremella).

4. Grup: Gasteroid Mantarlar

Basidiomycota bölümünün bu geniş grubu kuş yuvası mantarları, puf mantarları, saplı

puf mantarları, sklerodermoid mantarlar, yer yıldızı mantarları ve pis kokulu mantarları içerir. Şapkalı mantarlar, Aphyllophoroid mantarlar ve Jelimsi mantarlarda himenyum açık ve dış ortamla her zaman temas halindedir. Bu mantarlar sporlarını aktif şekilde yayarlar. Bu

mantarlara ballistosporik mantarlar adı verilir. Bu mantarların aksine Gasteroid mantarların himenyumları kapalıdır. Gasteroid mantarlarda himenyum 1-3 tabakalı peridiyum adı verilen bir örtüyle kaplıdır. Himenyum peridiyumla kaplı olduğu için bu mantarlar sporlarını aktif

şekilde yayamazlar. Bundan dolayı Gasteroid mantarlara statismosporik mantarlar denir. Gasteroid mantarlardan sklerodermatid mantarlar porlu ve lamelli şapkalı mantarların mensup olduğu Boletales ordosu içinde yer alırken kuş yuvası mantarları, puf mantarları, saplı

puf mantarları ise lamelli mantarların mensubu olduğu Agaricales ordosu içinde yer alırlar. Kuş yuvası mantarları, puf mantarları, saplı puf mantarları

7. Ordo: Geastrales

Spor kesesi iç ve dış olmak üzere iki zar (peridyum) tarafından sarılmıştır. Dış peridyum olgun halde yıldız görünümü veren parçalara ayrılarak açılır. İçte ise endoperidyumla sarılı bir

spor kesesi bulunur (Örnek cins: Geastrum).

8. Ordo: Phallales

Bu ordo mensupları bazidyokarp jelatinimsi bir gleba ile kaplıdır. Pis kokulu olan bu mantarlar bazı böceklerin ilgisini çeker ve böcekler jeli içmek için glebaya dokunduklarında, bu sıvı içindeki sporlar ekstremitelere ve ağız parçalarına bulaşır. Böylelikle pis kokulu mantarlar sporlarını yayıp, hayat döngülerini sağlamış olurlar. Pis kokulu mantarlar Clathroid ve Phalloid olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Clathroid mantarlardan en yaygın olanları Anthurus, Clathrus ve Colus mensuplarıdır. Phalloid mantarlardan en geniş yayılışa sahip

üyeler Phallus ve Mutinus cinsleri içerisinde yer alırlar.

2. Subdivisio: Pucciniomycotina

Pucciniomycotina üyeleri, çok çeşitli yapısal ve ekolojik karakterlere sahiptir. Bu altbölümün pek çok üyesini birleştiren yapısal özellik bulunmamakta ve dolayısıyla Pucciniomycotina alt bölümünün filogenetik ilişkileri moleküler dizilim, biyokimyasal ve alt hücresel verilerin elde edilmesi yoluyla aydınlatılmıştır. Bu alt bölüm içinde 9 sınıf

(Agaricostilbomycetes, Atractiellomycetes, Microbotryomycetes, Cystobasidiomycetes, Mixiomycetes, Cryptomycocolacomycetes, Classiculomycetes, Tritirachiomycetes ve

Pucciniomycetes) yer alır. Bu alt bölüm içinde Pucciniomycetes sınıfını inceleyeceğiz. Pucciniomycetes üyeleri bitkilerin, böceklerin veya diğer mantarların parazitleridir. Bu sınıf içerinde, sporlarının tipik paslı rengine göre adlandırılan pas (Pucciniales) adı verilen bitki patojenleri yer alır.

Ordo: Pucciniales

Bu ordo mensuplarının miselyumları çeşitli yüksek bitkiler üzerinde parazit olarak yaşar ve pas adı ile bilinen çok yaygın bir hastalığa sebep olurlar. Bu mantarlarin hifleri, üzerinde yaşadıkları gövde veya yaprakların dokuları içine nüfuz eder ve orada yaşarlar. Gövde veya yaprakların üzerinde kırmızımsı renkte sporlar oluşturdukları için bunlara pas mantarı adı

verilir. Karakteristik spor toplulukları oluşturan bu mantarların bazidiumları, enine bölmelerle dörde ayrılmıştır. En gelişmiş türlerde 5, en basitlerinde 2 tip spor meydana gelir. Karakteristik sporlar meydana getirmelerine rağmen fruktifikasyon organları yoktur. Ekseriya

tipik bir döl ve konak almaşı vardır. Bu mantarlar hayat devrelerini birbiriyle akraba olmayaniki ayrı bitki üzerinde tamamlarlar (Örnek: Puccinia graminis).

Pucciniales mensuplarının hifleri yazın buğday bitkilerinin (Gramineae) gövde ve

yaprak dokularında yaşar ve Karapas hastalığına sebep olurlar. Berberis (Hanım tuzluğu) bitkisinin yapraklarına ulaşan basidiosporlar, ilkbaharda çimlenirler. Oluşan çimlenme tüpü yaprak epidermasından içeri girerek hücre arası boşluklarda gelişen miseller meydana

getirirler. Bu miseller basidiosporlardan oluştuğu için monokaryotiktirler ve yaprağın üst epiderması altında "piknidium" denilen fincan şeklinde konidioforları oluştururlar. Piknidium

(spermogen) içinde "piknospor" denilen tek nükleuslu konidiosporlar meydana gelir. Basidiosporlar mayoz bölünmenin hemen sonrasında meydana geldiklerinden iki ayrı (+ ve -) eşeye sahiptirler. Basidiosporlann çimlenmesi ile oluşan piknosporlarda eşey bakımından farklıdır (+ ve - olmak üzere). Yaprak dokusu içerisinde artı (+) piknosporla, eksi (-)

piknospor birleşerek dikaryotik bir miselyum meydana getirirler. 

Bu miselyumdan yaprağın alt yüzeyinde esidium ve bunun içinde de iki nükleuslu esidiosporlar oluşur. Dikaryotik miseli meydana getiren piknosporlar, pas hastalığının aşılanmasında rol oynamayıp

indirgenmiş erkek gamet vazifesi görürler ve sadece bir eşeyden bazidiosporla aşılanan yapraklarda dikaryotik miselyumun oluşturulmasına neden olurlar. Piknidiumun konidiyoforları arasında parafize benzeyen hifler oluşur; boyları çok uzun olan bu hifler

organdan dışarı çıkarlar ve diğer eşeyin piknosporları için kabul organı vazifesi görürler. Aynı zamanda yapışkan ve bala benzeyen bir de salgı salgıladıklarından sporları her tarafa taşıyarak böcekleri cezbederler. Böylece piknosporlar farklı eşeyden bir piknidiuma rastladığında kabul hifleri onlarla birleşip dikaryotik fazı oluştururlar. Dikaryotik faz yaprağın

alt epidermasına yakın olan esidium taslağında oluşur. Esidium ortasında bir çok hif uçları yan yana dizili olarak bulunur. Bunlardan çevrede kalanlar kısır kalır ve bölmelere uğrayıp aynı zamanda yandan birbirleriyle birleşerek organı tamamen saran kalın çeperli hücrelerden

oluşmuş bir örtü (peridium) meydana getirirler. Ortadaki hifler verimlidirler ve bölünerek dikaryotik konidi zincirlerini oluştururlar. Bu zincirlerde almaşlı olarak "esidiospor" adı verilen verimli konidilerle küçük kısır sporları (ara hücreleri) meydana getirirler. Berberis

bitkisi üzerinde oluşan bu dikaryotik esidiosporlar mantarın diğer konağa taşınmasını sağlarlar. Esidiosporlar, peridium denen örtüyü patlatarak dağılırlar ve bu defa Berberis değil, diğer bir konukçu bitkiyi (ki bu konukçul bitki kaide olarak Gramineae familyasından bir

bitkidir, buğday, yulaf vs. gibi) stomalarından geçerek hücre arası boşluklarına girer ve aşılarlar. Burada kulpsuz dikaryotik miseller meydana gelir. Bu misellerin meydana getirdikleri soruslara "karapas" (veya genel olarak pas) adı verilir. Kısa bir zaman sonra

yaprak dokusundan "uredospor" (yaz sporları) denilen konidium sorusları dışarı çıkar. Uzun saplar üzerinde bulunan tek hücreli, dikaryotik ve portakal sarısı renkteki bu uredosporlar yazın hastalığın yayılmasını sağlarlar. Sonbahara doğru aynı veya farklı soruslarda teleutospor veya kış sporları adı verilen bir spor tipi daha meydana gelir. Teleutosporlar

uzun saplı kalın çeperli, koyu renkli ve iki hücrelidirler. Başlangıçta dikaryotik olan hücreler, olgunlaşınca nukleus çiftlerinin birleşmesiyle diploid hale geçerler. Teleutoşporların meydana gelmesiyle mantarın Gramineae üzerindeki hayat devri son bulur. Teleutosporlar kışı toprakta

geçirirler; İlkbaharda çimlenen iki hücreli bu sporun her hücresi bir basidium oluşturur. Bu esnada diploid nukleus mayoza uğrar ve meydana gelen 4 haploid nukleus bir birinden enine çeperlerle ayrılır, neticede tek nükleuslu 4 tane "basidiospor" oluşur. Böylece mantar hayat

devresini tamamlamış olur. Basidiosporlar da tekrar Berberis bitkisinin yapraklarını aşılarlar.

3. Subdivisio: Ustilaginomycotina

Bu alt bölümde 2 sınıf (Ustilaginomycetes ve Exobasidiomycetes) yer alır.

1. Classis: Ustilaginomycetes

Bu sınıfta 2 ordo (Urocystidiales ve Ustilaginales), 12 familya, 62 cins ve yaklaşık 1400 tür bulunur. Bu sınıf altında Ustilaginales ordosunu inceleyeceğiz.

Ordo: Ustilaginales

Çiçekli bitkiler üzerinde özellikle tahıllarda parazit olarak yaşarlar "rastık" ve "sürme"

denilen hastalıklara sebep olurlar. Konukçu almaşı yoktur, hepsi avtoiktirler. Hiç bir zaman fruktifikasyon meydana getirmezler. Hayat devrelerinde Ustospor (diploid) ve Basidiospor (haploid) olmak üzere 2 çeşit spor ayırt edilir. Mantarın dikaryotik miseli tek tek hücreler halinde parçalanır. Bu hücrelerden her biri bir "Ustospor" oluşturur. Ustosporlar önce dikaryotiktirler, erginleşirken diploid hale geçerler. Renkleri kömür gibi siyahtır. Bu sporlar Uredinales'de görülen Teleutosporlar’a homologdurlar. Yıllarca çimlenme kabiliyetini koruyan ustosporlar mantarın dinlenme fazıdır. Mayoza uğradıktan sonra çimlenip enine 4 hücreye bölünmüş bir basidium meydana getirirler. Bu hücrelerin her biri birer basidiospor oluşturur. Farklı eşeyden basidiosporlar birleşerek dikaryotik fazı oluştururlar. Bazen basidium, spor oluşturmadan hücrelerinden birisi aynı durumda olan bir diğer basidium hücresi ile birleşebilir. Meydana gelen dikaryotik ve ekseriya

kulplu misel konağın dokusu içerisinde gelişir; neticede konağın bazı organlarında özellikle ovaryumda ustosporları oluşturmaya başlar.

1. Genus: Ustilago (Rastık Mantarı)

Çimlenen ustosporlar önce bir çimlenme tüpü (promisel) oluşturular. Bunun içine

mayozla meydana gelen 4 gon nukleusu geçer. Daha sonra promisel enine bölünerek 4 hücreye ayrılır. Bunların her birinde bir haploid nukleus bulunur. Basidiosporlar gelişirken içlerine ana hücrenin nukleusu değil, bunların mitozla bölünmesi sonunda oluşan birer yavru

nukleus geçer. Bu bölünmeler birçok defa tekrarlandığından her basidium hücresi birçok basidiospor verir. Basidiosporlar gelişirken içlerine ana hücrenin nukleusu değil, bunların mitozla bölünmesi sonunda oluşan birer yavru nukleus geçer. Bu bölünmeler birçok defa tekrarlandığından her basidium hücresi birçok basidiospor verir. Eşey bakımından farklı basidiosporlar veya bunlardan meydana gelen haploid miseller birleşerek dikaryotik fazı oluştururlar. Bazen bir basidiumun kendi hücrelerinin yanlarında meydana gelen çiftleşme kanalları ile ikişer ikişer birleşir ve dikaryotik miselleri oluşturabilirler. Dikaryotik misel

konukçunun dokusu içinde büyür ve sonuçta hücrelerden birçoğu ustospor haline dönüşür. Bunlar önce tesbih tanesi gibi sıralanırlar; sonra birbirinden ayrılırlar ve konukçunun çürümüş dokusundan siyah toz gibi dağılırlar. Hastalıklı bitkinin tanelerinde oluşan teliosparlar rüzgârla sağlıklı bitkinin çiceklerine taşınır. Teliospor çimlenir dikaryotik hifler oluşur. Bu hifler doğrudan doğruya genç dişi organa girer ve embriyoda gelişir. Dikaryotik miselyumların gelişmesi tanelerin oluşmasını engellemez. Miselyum embriyo içinde fazla

gelişmeden uykuda kalır. Buğday tanesi çimlendiği zaman miselyum faaliyete başlar ve genç fideye geçer. Miselyum fidenin bölünür dokusu içinde veya ona yakın dokular içinde en iyi gelişir. Bitkinin bölünür dokusunun bulunduğu bölgelerde gelişen miselyum bitki olgunluk evresine girdiğinde başağa da geçerek buğday tanelerine bulaşır. Yoğun miselyum hücreleri teliosporları verir. Taneler kalın çeperli siyah teliosporlarla dolar.

1. Species: Ustilago tritici

Buğdayda gelişir.

2. Species: U. avenae

Yulafta gelişir.

3. Species: U. hordei

Arpada gelişir.

4. Species: U. maydis

Mısırda çiçek durumlarını aşılayarak rastık hastalığına sebep olurlar.

5. Species: U. violacea

Karanfiller familyasından birçok bitkinin körelmiş stamenlerini uyararak gelişmelerine neden olur ve bu anterlerde polen tanelerinin yerini mantarın ustosporları alır. 

2. Genus: Tilletia (Sürme Mantarı)

Ustospordan meydana gelen basidium (promisel) bölmesizdir. Basidiosporlar lif gibi uzundur ve basidiumun tepesinde oluşur. Kaide olarak 4-8 spor meydana gelir. Eşey bakımından farklı basidiosporlar ekseriya doğrudan doğruya çiftleşirler ve oluşan dikaryotik hüicrelerden konidiumlar tomurcuklanır ve konukçu bitkiyi aşılarlar.

Species: Tilletia tritici: Buğdayda "sürme" hastalığını yapar ve ovaryumlarını tahrip eder.

2. Classis: Exobasidiomycetes

Bu sınıfta 6 ordo, 16 familya, 53 cins ve yaklaşık 600 tür bulunur. Bu sınıfta

Exobasidiales ordosunu inceleyeceğiz.

Ordo: Exobasidiales

Basidiokarpları yoktur. Bazı bitkiler üzerinde özellikle Ericaceae familyası üyelerinde parazit olarak yaşarlar. Konukçu bitkinin hücre arası boşluklarını doldurduktan sonra bazı hifler yüzeye çıkar ve basidium oluştururlar. Mantarın faaliyeti sonucu konukçu bitkide mazı oluşumları görülür. Basidiosporlar uzun yapıda olup çimlenirken konidium meydana

getirebilirler. Mantarın enfekte ettiği bitki kısımları kırmızı bir renk alır (Örnek cins:

Exobasidium).

KAYNAKLAR

Altuner Z. 1998. Tohumsuz Bitkiler Sistematiği II. Cilt, Özyurt Yayınları, Tokat.

Baydar S. 1979. Tohumsuz Bitkilerin Sistematiği [Mycophyta (=Myxomycetes,

Phycomycetes, Trichomycetes ve Ascomycetes)], II. Cilt, Atatürk Üniversitesi Yayınları

No:554, Atatürk Üniversitesi Basımevi-Erzurum.

Güner, H, Aysel V., Sukatar, A. 1992. Tohumsuz Bitkiler Sistematiği (mantarlar ve Likenler),

II. Cilt, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi No : 138, Ege Üniversitesi

Basımevi, İzmir.

Hasenekoğlu, İ. 1991. Toprak Mikrofungusları, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim

Fakültesi yayınları, 7 Cilt, Erzurum.

Kaşık G. 2010. Mantar Bilimi. Marifer Matbaa ve Kağıtcılık, Konya.

Tamer U, Gücin F, Solak H. 2006. Mikolojiye Giriş. Manisa.

Madigan, T.M., Martinko, J. M., Stahl, D. A., Clark, D. P. 2012. Brock biology of

microorganisms. Thirteen edition.